Do’s and don’ts schrijven moderne haiku
Een haiku schrijven lijkt zo simpel. Je schrijft een gedicht van drie regels met 5, 7 en 5 lettergrepen en je bent klaar. Het hoeft niet eens te rijmen (lees ook Wat is een haiku?).
Echter een goede haiku schrijven, eentje waarvan de lezer kan genieten, dat is een stuk minder eenvoudig. De volgende do’s and don’ts kunnen je als dichter houvast bieden voor het schrijven van een goede, moderne haiku.
Do’s
Hou je zoveel mogelijk aan het 5/7/5-stramien
In de poëziewereld leeft tegenwoordig de gedachte, dat het 5/7/5-stramien meer een richtlijn is, dan een harde eis voor een haiku. Je ziet steeds meer haiku-dichters die van deze norm afwijken. Daarbij gaat het vaker om minder, dan om meer dan 17 lettergrepen.
Overigens hielden ook de oude Japanse haiku-dichters zich niet altijd aan het stramien. Neem bijvoorbeeld de volgende haiku van de beroemde Japanse haiku-dichter Basho (1644 – 1694):
kara eda ni
karasu no tomarikeri
aki no kure
De vertaling luidt:
Op een dorre dak
is een kraai nog blijven zitten
in de herfstavond.
De tweede regel van het origineel telt 9 lettergrepen. Waarschijnlijk heeft Basho deze regel bewust langer gemaakt om het roerloze wachten van de kraai te benadrukken. In een eerdere versie bestond de tweede regel zelfs uit 11 lettergrepen:
karasu no tomaritarikeri
TIP: Bovenstaande voorbeeld is afkomstig uit het standaardwerk Haiku een jonge maan. Dit is één van de beste boeken over de geschiedenis en de achtergrond van de dichtvorm haiku.
Toch is mijn persoonlijke mening dat een beginnende haiku-dichter er beter aan doet om dit soort vormexperimenten over te laten aan meer ervaren collega’s. Probeer je zoveel mogelijk aan het 5/7/5-stramien te houden.
Neem je omgeving als onderwerp
In oude Japanse haiku’s is de natuur vaak het onderwerp. Dit is echter geen verplichting. Neem bijvoorbeeld de volgende haiku van de populaire Japanse haiku-dichter Issa (1763 – 1828):
Nieuwjaarsgeschenken –
ook de baby aan de borst
steekt twee handjes uit.
Voor een goede haiku hoef je daarom niet per se de natuur in. Ook in de stad, in huis, op kantoor etc. valt genoeg te zien, te horen, te ruiken en te voelen.
Ter illustratie een moderne haiku van de Belgische haiku-dichter Luk Gybels:
De tandarts van dienst
trekt van boven zijn leesbril
alle rimpels samen.
U ziet, zelfs een bezoek aan de tandarts kan onderwerp zijn van een haiku.
Maak je haiku zo zintuigelijk mogelijk
Bij het juist lezen van een goede haiku herbeleeft de lezer de zintuigelijke ervaring van de dichter. Het effect is groter als je erin slaagt om je haiku zintuiglijker te maken. Dit kan je bereiken door in de haiku niet alleen te vertellen wat je zag, maar ook wat je hoorde, rook of voelde. Een goed voorbeeld is de beroemde haiku van Basho:
Oh oude vijver,
een kikker springt van de kant
geluid van water.
TIP: Een selectie van de beste haiku’s van Basho zijn ook in het Nederlands verschenen in de uitgave Privé-domein 242 – De herfstwind dringt door merg en been.
Zorg voor goed Nederlands
Een goede haiku wekt de indruk in één ruk te zijn schreven, ook al is dat vaak niet waar. Dit effect bereik je door ervoor te zorgen dat je haiku is geschreven in goedlopend Nederlands. Dit betekent onder andere:
- Geen gesjoemel met weggelaten lidwoorden of ingekorte woorden
- Geen overbodige woorden
- Correcte interpunctie
- Logische afbrekingen aan het einde van de regel (hoewel een slim gekozen enjambement heel effectief kan zijn)
Eerder gaf ik aan dat een beginnende haiku-dichter zich maar beter zoveel mogelijk aan het 5/7/5-stramien kan houden. De woorden ‘zoveel mogelijk’ staan daar niet voor niets. Als door het stringent vasthouden aan het stramien een haiku ontstaat in slecht Nederlands, dan toch liever een lettergreep meer of minder. Uiteindelijk is de inhoud belangrijker dan de vorm.
Zorg voor een wending
Hoe klein een haiku ook is, in veel klassieke Japanse haiku’s zit toch een wending. Een goed voorbeeld is de volgende haiku van de Japanse haiku-dichter Shiki (1867 – 1902):
Nog dezelfde dag
waarop de klaproos bloeide
door de wind vernield.
De vernieling van de klaproos door de wind, notabene op de dag dat hij eindelijk bloeit, lijkt te verwijzen naar de vergankelijkheid.
Overigens is een wending niet verplicht. Het kan je haiku wel iets extra geven.
Don’ts
Benoem geen emoties
De beste haiku’s weten bij de lezer ook een emotie op te wekken, maar dat is iets anders dan een emotie benoemen. Neem bijvoorbeeld de volgende haiku van Issa:
In het ziekenhuis
dooft een flakkerend licht uit
een sneeuwstorm steekt op.
Wie denkt er bij het lezen van deze haiku niet aan sterven? Maar dit staat er niet! Issa beschrijft alleen wat je kan zien. De diepliggende betekenis leggen wij er als lezers zelf in.
Overigens hoeft niet iedere haiku zo emotioneel geladen te zijn. Als een haiku alleen de verwondering van de dichter op de lezer overbrengt, is het al een geslaagde haiku. Daarom nog een voorbeeld. Deze haiku is van Shiki:
Honderden heuvels
wel duizend rode esdoorns
slechts één riviertje.
Ik lees hier niets anders dan de verwondering van de dichter over het contrast tussen zoveel heuvels en esdoorn en slechts één riviertje. En dat is genoeg.
Haiku niet afhankelijk van beeldspraak
De Westerse poëzie zit zo vol beeldspraak, dat wij soms denken dat het een noodzakelijke voorwaarde is voor een goed gedicht. Bij de van oorsprong Japanse haiku is juist het omgekeerde het geval. In haar standaardwerk Haiku, Een jonge maan schrijft J. van Tooren:
‘De ware poëet is hij, die een paard een paard noemt, alsof dat nog nooit was gebeurd.’
De beste haiku’s beperken zich tot de zintuiglijke waarneming. Als door associatie met bepaalde woorden de lezer een diepere betekenis in de haiku ontdekt, dan is dat prima, maar de haiku moet ook zonder dat zijn te begrijpen.
Een goed voorbeeld is de eerder geciteerde ziekenhuis-haiku van Issa. Ik lees de flakkerende kaars en de sneeuwstorm als symbolen voor sterven. Echter ook zonder deze diepere laag, blijft het een mooie haiku met een aangrijpend beeld.
Vermijd Japonisme en grote woorden
Omdat de haiku van oorsprong een Japanse dichtvorm is, laten veel beginnende haiku-dichters zich inspireren door de oude Japanse haiku-meesters. Daar is niks mis mee, zolang de eigen ervaring maar de basis blijft van de haiku’s die je schrijft. Dus liever geen gedweep met kersenbloesems.
Vermijd ook hoogdravende bewoordingen als waarheid, vrijheid en liefde. Grote woorden maken geen grote poëzie.
Wel of niet een seizoenverwijzing?
Traditioneel zit er in een haiku ook een seizoenverwijzing. Vaak gaat het dan om een dier, bloem of weersgesteldheid dat kenmerkend is voor een bepaald seizoen. De eerder geciteerde klaproos-haiku van Shiki is een goed voorbeeld. De klaproos komt alleen voor in de zomer.
Moet er in een moderne haiku ook een seizoenverwijzing zitten?
De haiku is een dichtvorm die wereldwijd in populariteit stijgt. Veel landen kennen geen seizoenindeling zoals wij dat kennen. Daarnaast leeft tegenwoordig een meerderheid van de wereldbevolking in steden. In de stad is de impact van de seizoenen kleiner dan op het platteland of in de natuur.
Aan de andere kant is ook zonder natuur een seizoenverwijzing mogelijk. Dit kan je bereiken door te verwijzen naar evenementen of gebeurtenissen die een bepaalde tijd in het jaar kenmerken. Een mooi voorbeeld is de volgende haiku van Luk Gybels:
bij het ontwaken
een handvol confetti
op het hoofdkussen
De confetti op het hoofdkussen verwijst waarschijnlijk naar het carnaval.
TIP: De Vlaming Luk Gybels is één van de beste hedendaagse haiku dichters. Zijn debuut Het kleine meisje dat meisjes tekent is een instant klassieker.
Overigens ben ik persoonlijk van mening dat een seizoenverwijzing geen verplichting is in de moderne haiku. Het kan je haiku wel extra kleur geven.
Poëzie verrijkt het leven
Dit waren alle do’s and don’ts voor de moderne haiku. Dit artikel telt iets meer dan duizend woorden. Omdat u tot hier bent gekomen, vermoed ik dat het artikel u heeft geboeid.
Als dat het geval is, wil ik u vragen om u aan te melden voor de nieuwsbrief ‘Poëzie verrijkt het leven’. Dan ontvangt u regelmatig een nieuwsbrief met mooie gedichten en interessante artikelen over poëzie.
Gerelateerd:
Bronnen:
- J. van Tooren, 1983, Haiku, Een jonge maan, Amsterdam: Meulenhoff
- Germain Droogenbroodt, 2012, De Mooiste Japanse haiku’s, deel 1, Maastricht: Boekenplan
